Türkiye’de Çok Partili Siyasal Hayata Geçiş

Bu içerik, 2015 mayısında Sakarya Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümüne bitirme tezi olarak sunulmuştur. Danışmanlığını Mustafa Kömürcüoğlu‘nun (yazıldığı dönem Yrd. Doç. Dr.) yaptığı tez tarafımca kaleme alınmıştır. Tez içeriği (özet, içindekiler, kısaltmalar, kaynakça) bu sayfa altında toplanacak, bölümler yazı dizisi hâlinde eklenecektir. Yazılara kolay ulaşılabilmesi için tüm yazılar “Türkiye’de Çok Partili Siyasal Hayata Geçiş“ kategorisi altında toplanacaktır ve tez ismi diğer yazılarda “TÇPSHG” olarak anılacaktır.

ÖZET

Osmanlı Devleti’nde Batılılaşma ile başlayan muhalefet olgusu, Milli Mücadele sonrasında kurulan Büyük Millet Meclisi’nde de etkilerini göstermiştir. Milli Mücadele’nin en etkili gücü Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri, mecliste de kendine yer bulmuş ve Halk Fırkası’na dönüşmüştür. Partileşme sonrasında ülke tek parti yönetimine dönüşmüş, Meclis içerisinde de muhalefet devam etmiştir.

Cumhuriyet’in ilk yıllarında ülkenin içinde bulunduğu ekonomik ve toplumsal durumdan rahatsızlık duyanlar muhalif parti denemelerinde bulunmuş ancak bu denemeler başarısız sonuçlanmıştır. Totaliter ve Faşist rejimlerin sükse yapmasıyla Türkiye de dış ilişkilerinden dolayı bu rejimlerden etkilenmiş ve yönetiminde bu rejimlere benzer değişiklikler yapmıştır.

İkinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla demokratik olmayan rejimlere karşı alınan tavır ve savaşın demokrasi yanlılarının zaferiyle sonlanması, Türkiye’yi de kapsayan küresel değişikliklere neden olmuştur. Türkiye de bunlardan etkilenmiş ve esen demokrasi rüzgarına kapılmıştır.

İşte bu çalışmada Türkiye’nin çok partili hayata geçişinde rol oynayan iç ve dış faktörler incelenmiş ve karşılıklı değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Çalışmada, “Türkiye çok partili siyasal hayata geçiş sürecinde dış faktörlerden etkilenmiş midir?”, “Türkiye’de tek partili dönemde muhalif düşüncelere izin verilmiş midir?” gibi sorulara yanıt verilmiştir.

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ

1. TEK PARTİLİ DÖNEM
1.1. M.K. Atatürk Dönemi
1.1.1. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası
1.1.2. Serbest Cumhuriyet Fırkası
1.2. İsmet İnönü Dönemi
1.2.1. Milli Korunma Kanunu
1.2.2. Varlık Vergisi Kanunu
1.2.3. Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu
1.2.4. Dış Politika

2. ÇOK PARTİLİ SİYASAL HAYATA GEÇİŞ
2.1. Muhalefetin Ortaya Çıkışı
2.1.1. Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu
2.1.2. Dörtlü Takrir
2.2. Muhalif Partilerin Ortaya Çıkışı
2.2.1. Milli Kalkınma Partisi
2.2.2. Demokrat Parti
2.3. Seçimler
2.3.1. 1946 Seçimleri ve Sonrasındaki Gelişmeler
2.3.2. 1947 Ara Seçimleri ve Sonrasındaki Gelişmeler
2.3.3. 12 Temmuz Beyannamesi ve Sonrası
2.3.4. 1950 Seçimleri

3. ÇOK PARTİLİ SİYASAL HAYATA GEÇİŞTE DIŞ ETKENLER
3.1. İkinci Dünya Savaşı ve Türkiye
3.1.1. Atlantik Beyannamesi
3.1.2. Birleşmiş Milletler Demeci
3.1.3. Casablanca Konferansı
3.1.4. İnönü-Churchill Adana Görüşmesi
3.1.5. Quebeck Konferansı
3.1.6. Moskova Konferansı
3.1.7. Tahran Konferansı
3.1.8. Dumbarton-Oaks Önerileri
3.1.9. Yalta Zirvesi
3.2. Savaş Sonrası Dünya Düzeni
3.2.1. San Francisco Birleşmiş Milletler Konferansı
3.2.2. Potsdam Konferansı
3.3. Türkiye’de İkinci Dünya Savaşı Sonrası Uygulanan Politikalar
3.4. Türk-Amerikan İlişkileri
3.4.1. Truman Doktrini
3.4.2. Marshall Planı

SONUÇ

KISALTMALAR DİZİNİ

CHF Cumhuriyet Halk Fırkası
TBMM Türkiye Büyük Millet Meclisi
TCF Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası
SCF Serbest Cumhuriyet Fırkası
CHP Cumhuriyet Halk Partisi
MKK Milli Korunma Kanunu
TMV Toprak Mahsulleri Vergisi
ABD Amerika Birleşik Devletleri
BM Birleşmiş Milletler
DP Demokrat Parti
MKP Milli Kalkınma Partisi
TİÇP Türkiye İşçi ve Çiftçi Partisi
YVİP Yalnız Vatan İçin Partisi
MP Millet Partisi
İDS İkinci Dünya Savaşı

KAYNAKÇA

A. KİTAPLAR
AKANDERE, Osman, “Milli Şef Dönemi”, İz Yayıncılık, İstanbul 1998.
CEM, İsmail, “Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi”, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
CHP, “CHP 25 yılı (1923-1948)”, Ulus Basımevi, Ankara 1948.
ÇAYLAK, Adem ve diğerleri, “Türkiye’nin Politik Tarihi”, Savaş Yayınevi, Ankara 2009.
EKİNCİ, Necdet, “Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler”, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul 1997.
EKİNCİ, Necdet, “İnönü Dönemi ve 2. Dünya Savaşı Yılları Türkler”, Ed: Hasan Celal Güzel ve Diğerleri, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002.
HUBERMAN, Leo, “Feodal Toplumdan Yirminci Yüzyıla”, İletişim Yayınları, İstanbul 2009.
KAHRAMAN, Hasan Bülent, “Türk Siyasetinin Yapısal Analizi 2 – 1920/1960”, Agora Kitaplığı, İstanbul 2010.
KARADAĞ, Raif, “Petrol Fırtınası”, Truva Yayınları, İstanbul 2014.
KARPAT, Kemal, “Türk Demokrasi Tarihi”, Timaş Yayınları, İstanbul 1967.
KISSINGER, Henry, “Diplomasi”, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
ORTAYLI, İlber, “Yakın Tarihin Gerçekleri”, Timaş Yayınları, İstanbul 2004.
SARIBAY, Ali Yaşar, “Türkiye’de Demokrasi ve Politik Partiler”, Alfa Yayınları, İstanbul 2001.
SARIKOCA, Erem, “Türkiye’de Seçim Sistemleri ve Demokrasi”, Fenomen Yayınları, Ankara 2010.
SOYAK, Hasan Rıza, “Atatürk’ten Hatıralar”, C.II, Yapı Kredi Bankası Yayınları, İstanbul 1973.
SOYSAL, İsmail, “Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç”, TTK Yayınları, Ankara 1999.
TBMM, “Tarihe Düşülen Notlar-1”, TBMM Basımevi, Ankara 2011.
TİMUR, Taner, “Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş”, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
TUNÇKANAT, Haydar, “İkili Anlaşmaların İçyüzü”, Kaynak Yayınları, İstanbul 2006.
YAVAŞGEL, Emine, “Temsilde Adalet ve Siyasal İstikrar Açısından Seçim Sistemleri”, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara 2014.
YEŞİL, Ahmet, “Türkiye’de Çok Partili Hayata Geçiş”, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988.

B. MAKALELER
AKIN, Fehmi (2005), “12 Temmuz Beyannamesi’nin Türk Siyasi Tarihindeki Yeri ve Önemi”, Sosyal Bilimler Dergisi.
AKMAN, Şefik Taylan ve İnci Solak Akman (2011), “II. Dünya Savaşı Yıllarında Türkiye’de Hububat Üretiminin Vergilendirilmesi”, Hacettepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1(2), ss.73-91.
ALTINKAŞ, Evren (2012), “Cumhuriyetin İlk Yıllarında İki Demokrasi Deneyimi”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı 29.
BOZKURT, İbrahim (2007), “İkinci Dünya Savaşı Sonrası Amerikan Missouri Zırhlısı’nın İstanbul Limanı’nı Ziyareti Üzerine Değerlendirmeler”, ÇTTAD, VI/15, ss.251-274.
ÇAĞRI, Erhan (1996), “Avrupa’nın İntiharı ve İkinci Dünya Savaşı Sonrasında Temel Sorunlar”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 51, Sayı 1.
ÇAKMAK, Mehmet Ali, “Türkiye’de Çok Partili Demokrasiye Geçişte İç Ve Dış Dinamiklerin Etkileri (1945-1950)”, Akademik Hassasiyetler Dergisi, Sayı: Mayıs, ss.1-22.
ERASLAN, Cezmi, “Türkiye’de Çok Partili Siyasi Hayatın Kurulmasında Bir Dönüm Noktası: 12 Temmuz (1947) Beyannamesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Dergisi, s.22, ss.23-39.
ERTEM, Barış (2009), “Türkiye-Abd İlişkilerinde Truman Doktrini Ve Marshall Planı”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 12, Sayı 21.
ERTEM, Barış (2010), “Siyasal Bir Muhalefet Denemesi Olarak Serbest Cumhuriyet Fırkası”, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 2.
ERTEM, Barış (2013), “İkinci Dünya Savaşı Sırasında Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri Ve Türkiye’nin Amerika Birleşik Devletleri İle Yakınlaşmasına Etkileri” Electronic Turkish Studies, 8/7.
ÖZÇELİK, Mücahit (2010), İkinci Dünya Savaşı’nda Türk Dış Politikası, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 29, ss.253-269.
SADAK, Necmettin, “Demokrat Partiye Hoş Geldin Deriz”, Akşam, 9 Ocak 1946.
ŞENTÜRK, Ayşegül (2012), “Çok Partili Hayata Geçiş Süreci Ve Necmettin Sadak”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, XII/25, ss.157-180.
TURAN, Murat (2014), “İttihat Ve Terakki Fırkası’ndan Halk Fırkası’na Siyasal Örgütlenme Deneyimleri”, Tarih Okulu Dergisi, Sayı 18, ss.595-625.

C. TEZLER
AŞCI, Züleyha Çakmak, “İsmet İnönü Döneminde Uygulanan İç Politikanın İktisadi, Sosyo-Kültürel Etkileri(1938-1950)”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, 2012.
AKTAŞ, Nuri Ahmet, “Cumhuriyet Halk Partisi Tek Parti Dönemi (1923-1945) Parti İçi Muhalefet”, Yüksek Lisans Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı, 2004.
ALPSOY, Şekip, “Varlık Vergisi ve İçel’deki Etkileri”, Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, 2001.
BEDİRHANOĞLU, Fatih, ”Toplumsal Hareketler Bağlamında Şeyh Sait İsyanı”, Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyoloji Bölümü, 2010.
BURAN, Hasan, “Türkiye’de Çok Partili Demokratik Hayata Geçiş”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1987.
BÜYÜKKALAY, Betül, “Türkiye’de Çok Partili Siyasal Hayata Geçişin Nedenleri”, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı, 2011.
CENGİZ, Emre, “İsmet İnönü Ve İkinci Dünya Savaşı Yılları Türk Dış Politikası”, Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, 2012.
KİRMAN, Emin, “Çok Partili Döneme Geçiş Süreci ve Türk Siyasal Kültüründe Muhalefet Olgusunun Gelişimi”, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, 2006.
KÖROĞLU, Ömer, “İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Askeri Durumu Ve Savaş Dışı Politikası”, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Anabilim Dalı, 2011.
MEYVACI, Hakkı Ilgar, “Türk Vergicilik Tarihinde Olağanüstü Bir Vergi Uygulaması Örneği: Varlık Vergisi”, Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Maliye Anabilim Dalı, 2010.
ULUSOY, Melek, “Milli Korunma Kanunu Çıkarılma Amacı, Sosyoekonomik Etki Ve Sonuçları”, Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, 2010.
VAROL, Tuğçe, “Çok Partili Siyasal Yaşama Geçiş Sürecinde Türkiye’yi Etkileyen Dış Faktörler (1945-1960)”, Yüksek Lisans Tezi, Kadir Has Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler ve Küreselleşme Yüksek Lisans Programı, 2004.

D. GAZETELER
Akşam
Cumhuriyet
Ulus
Vatan

E. İNTERNET
<http://tr.wikipedia.org/wiki/T%C3%BCrkiye%27de_se%C3%A7imlere_kat%C4%B1l%C4%B1m> 19 Mayıs 2015.
<http://www.ysk.gov.tr/ysk/content/conn/YSKUCM/path/Contribution%20Folders/SecmenIslemleri/Secimler/1950-1977-MVSecimleri/Turkiye.pdf> 19 Mayıs 2015.

F. DİĞER
Seçim Sistemi ve Siyasi Partiler Araştırması Ana Rapor Cilt II, TÜSİAD Yayınları, İstanbul, 2001, s. 209
TBMM Ad Defteri, Dönem VIII